किरात" भनेको के हो ? र "किरात" भन्नाले केलाई बुझाउँछ , "किरात" को पृष्ठभूमि के हो ? “

प्रसिद्ध इतिहासकार इमानसिंह चेम्जोंगले “किरात” शब्दको उत्पति भूमध्य
सागरीय क्षेत्र (Meditarian Region) मो आवाइट(Mobite) भाषाको किरियात
(Kiriat) भन्ने शब्दबाट भएको भन्ने उल्लेख गरेका छन् । यसको अर्थ किल्ला
(Fort) , शहर (Town) भन्ने हुन्छ , भनेका छन् । जब उनीहरुको संज्ञा बढ्दै
गयो , धेरै जिल्लाहरु (Forts) र शहरहरु
(Towns) बनाए र त्यसलाई किरियात हिम (Kiriat Hime) भनियो । त्यहि वंश
कालान्तरमा किराती (Kirati) भन्न थालियो र किराँती वंश (Kirat Tribe) भयो
(Chemjong the history and culture of Kirat People) .

किरातीहरुको पृष्ठभूमि (Background)
प्रशिद्ध इतिहासकार ईमान सिंह चेम्जोंगले " “किरात” साहित्यको इतिहास "
नामक पुस्तकमा Sir John Hammerton ले Ancient History शिर्षक लेखमा "
प्राचिन बेबिलोन र मेसोपोतामियाको सभ्यता संग किरातहरुको सम्बन्ध थियो "
भन्ने कुरा पुष्टि गरेका छन् । यसबाट के अनुमान गर्न सकिन्छा भने
मान्छेहरुले जंगलबाट निस्केर भूमध्यसागर क्षेत्रमा प्रथम वस्ती बसाले ।
त्यहाँ उनीहरुले प्राप्त गरेको अनुभव, अनुभूतिहरुलाई संगालेर प्रथम मानव
सभ्यताको विकास गरेका थिए । त्यहीबाट नयाँ जमिनको खोजीमा निस्केका  एक समुह
यात्राको अनेकौ अनुभूतिहरु संगालेर हिमालयको काखमा आइ वस्ती बसाले ,
जहाँ उनीहरुले आफ्नो अनुभूतिको आधारमा "किरात” दर्शन विकास गरे ।
डा ब्राइन हड्सन (Doc Brian Hodson) लगायत सुप्रसिद्ध बौद्धिक
व्यक्तित्व S.K. Chatterjee ले समेत उनको “किराँत” “किरात” जनाकृति नामक
प्रसिद्ध कृतिमा भनेका छन् कि बुद्ध (Buddha) जो एउटा मानव जातिकै
महाननेता एने सुप्रसिद्ध गुरु थिए , उनि पनि शुद्ध या मिश्रित “किराँत”
उत्पतिकै हुन् भन्ने उल्लेख गरेका छन् । (History of People Kirat- The
term kirat and its origin) धेरै बुद्धिष्ट लेखकहरूले भनेका छन् कि “किराँत”
शब्दावलीमा बाह्रौ पुस्तापछी एउटा “किरात” समुदायको शाखा इन्डोगंगा
मैदान क्षेत्र.(Indo – Ganga Plain region ) बाट हिमाल पर्वत क्षेत्र तर्फ
र अर्को शाखा लंका चा Ceylon को दक्षिण तर्फ लागेको उल्लेख गर्छन । यसैले
केही मानवशास्त्री विद्धानहरुले नेपालको पूर्वी क्षेत्रमा याक्खा जाति
Ceylon. मा "याखा " नाम गरेको एउटा आदिवासी .(Tribe). पाइएको उल्लेख गरेका
छन् ।

नेपालमा भएको “किरात” समुदायलाई ३ किसिमबाट विभाजित गर्न सकिन्छ
। “किरात” "मुन्धुम " मा परम्परा अनुसार यी तिन शाखाले जातिहरुमा "
खाम्बिवान्सा या खम्बुस , अर्को तै सान्थास अथवा मंगोल हरू र अर्को मुनाफिन
या चैनिं खम्बुशहरु हिमालयका अग्रज Immigration हुन् भने थानवास या
मंगोलहरु र मुनाफें या चाइनिज जातिहरु पछिबाट आएका हुन् र खाबुससंगा
मिसिएका हुन् र एउटा ठुलो मानव समुदाय बनेका हुन् । यहि हिमालय प्रदेशबाट
भारत, बर्मा, श्याम, भियतनाम, मलाया, तथा फिलिपिन्स टापुहरूमा छरिएर आ
आफ्नो ठाउमा इतिहास कायम गरेका हुन् । भारत उत्तर तर्फ हिमान्चल प्रदेश
देखि आसाम सम्म र दक्षिणपूर्व तर्फ मणिपुर देखि चिन्तोंग सम्म आफ्नो
प्रदेश कायम गरेका थिए । Sir John Hammerton ले आफ्नो “Early races of Man
Kind” भन्ने पुस्तकमा संभवत 4000 B.C मा भूमध्य सागर क्षेत्रको तल्लो
भागमा मंगोलियन या सुमेरियन सभ्य मानव जाति कहलिन्थे भन्नेबाट सो प्राचिन
युगमै पनि किराँतीहरू सभ्य कहलिएका रहेछन्  भन्ने पुष्टि हुन आउछ । सो समयमा
उनीहरु किराँतीहरुको आफ्नो किल्ला या शहर हुन्थ्यो । उनीहरू आफ्नो
सिमाना बचावका pillar गाड्ने गर्थे । उनीहरु आफूले हारेको किल्ला या शहरमा बस्न
मन्जुर गर्दैनथे । हारेमा सो ठाउ नै छाडी अन्यत्र जान्थ्यो । करिब ३०००
BC मा एउटा किराँती समुदायको ठूलो जत्थाले आफ्नो ठाउँ छाडेर पूर्वतर्फ
आई चीनमा साम्राज्य स्थापना गरेको उल्लेख पाइन्छ ।

काबुल या गोल्कुको

“किरात” Folk love मा काबुलको हाजार ट्राइब र नेपालको “किरात” ट्राइबका
शुरुमा पर्सियाबाट आउँदा ययूतई ग्रुपमा थिए भनिन्छ । त्यो समुहलाई भारतको
भूमिले लोभ्यायो । हाजार ट्राइबका दाजु लेलिहांग भारतको सो समतल भूमिमा गए ,
घुमे तर फर्के । फर्कदा काबुल जानुको सट्टा नेपाल तर्फ बढे । नेपालमा
गोर्खा भनेर चिनिए । हजाराहरु भन्छन कि पहिले उनीहरू एक परिवार थिए ।
उनीहरू न त मोहम्छां न त हिन्दु थिए । तर जब दाजुभाई छुट्टिए, तब उनीहरु
कमजोर भए । पठानले उनीहरुको देश माथि आक्रमण गर्यो, हरायो र उनीहरुलाई
मोहम्मद्निज्मा परिणत गरायो । “किरात” गोर्खा नेपालमा हिन्दु भए । अझै
पनि हाहाराले गोर्खा संग भेट भयो भने उसले उसलाई चाचा भन्छ । भन्नुको अर्थ
"काका " भन्छ । जब आर्यनहरु इन्डिया आए र उनीहरू हिमालय प्रदेश तर्फा
अगाडी बढ्न थाले । सो समय इन्दुश रिभर (Indus River) मा अधिपत्य कायम गरि
बसेको साम्बा आसुर संग लडाई हुँदा साम्बा आसुर्को हार भयो र हारेको ठाउँ
छोडी उनीहरु पूर्वतर्फ आएर एउटा बलियो Kinner Land Establish स्थान स्थापना गर्यो |
जसलाई भारतमा हिमान्चल प्रदेश भनिन्छ । यहि ठाउँमा मंगोलियन जातिका हुल आए
र “किरात” जातिको सो समुदाय संग मिसियो । यसरी एउटा ठुलो “किराँत” समुदाय
बन्यो । क्रमश उनीहरु पूर्वतर्फ छरिएर नेपालमा बसोबास गर्न पुगे ।
हिन्दु धर्मको प्राचिन ग्रन्थहरुमा पनि “किरात” शब्दको प्रशस्त प्रयोग भएको
पाइन्छ । यसबाट के स्पष्ट  हुन आउछ भने भारतीय उप्महादिपमा आर्यहरुको
प्रवेश हुनु पूर्व यहाँ किरातीहरुले आवाद गरेका थिए । नेपालको इतिहासमा पनि
काठमान्डौ उपत्यकालाई केन्द्र बनाएर किरातीहरुले ३२ पुस्ता सम्म शासन गरेको
इतिहास पाइन्छ । अहिले नेपालमा बसोबास गर्न आर्य मूलका बाहेक सम्पूर्ण
जनजातिहरु “किराँत” हुन् भनेर विशिष्ट विद्धानहरुले औंल्याई रहेका छन् . (कि ध
तथा सा के संघ, काथामान्दाउ २०४८ ) डा हर्क गुरुंगले नेपालको सन्दर्भमा
"जनजाति" र "जाति " शब्दको परिभाषा गरेको आधारमा पनि "जनजातिहरु " किराती "
हुन् भन्ने बोध हुन् आउछ । "जनजाति " भनेको आफ्नो बिशेष थालो, भाषा,
धार्मिक संस्कार तथा संस्कृति भएका हुन् । र " जाति भनेको ठूलो सानो
वर्णाश्रममा  विभाजित भारोपेली भाषा हिन्दु धर्म तथा संस्कृति भएका समूह हुन्
(डा हर्क गुरुङ २००० )

नेपालको सन्दर्भमा “किराती”
माथि उल्लेख गरिए बमोजिम नेपालको सन्दर्भमा आर्यमुलका बाहेक सम्पूर्ण
जनजातिहरु किराती हुन् भन्ने स्पस्ट हुन् आउँछ । तर यद्धपि नेपालको
पुर्बी भूभाग माझ किरांत र पल्लो “किरात” तथा अधिक रुपमा त्यस क्षेत्रमा
बसोबास गर्ने लिम्बु , राई, याक्खा र सुनुवार समुदायले किराँतको रुपमा
स्वीकार गर्दछन । तराइको धिमाल समुदायले पनि आफुलाई “किरात” समुदायको रुपमा
स्थापित गर्न खोजिरहेको छ । छिटपुट रुपमा याम्फु, लोहोरोहांग, मेवाहांग,
आठपरिया समुदायले पनि क्रमश: आ आफ्नो महत्व र पुर्खाहरुको सम्झना गर्दै
आफु किराती भएको उल्लेख गर्न थालेको पाइन्छ । डा: डिल्लीराम दाहालले
किरातीहरु आफु किराती भएर पनि आफुलाई कमैले किराती भन्न पुग्छन भनि लेखेका
छन् । उनका अनुसार थामी र हायु समुदायमा समेत किराती भन्नेहरू छन् तर
थामीमा (१४.६ प्रतिशत ) र हायुमा (२९.१० प्रतिशत )ले मात्र आफुलाई किराती
उल्लेखन गरेको पाइन्छ भनेका छन् ।(Source CBS Nepal, 2001, census- social
composition of the population: caste/Ethnicity and religion of Nepal)
जे होस् किरातीहरुको पूर्वज र १२ पुस्तासँग नेपालमा पनि किरातीहरुले
शासन सत्ता संचालन गरेको इतिहासबाट पनि नेपालमा किराती समूह ठुलो र व्यपाक छ
र धेरैलाई समेट्छ भन्ने कुरो स्पस्ट छ ।

##"किरात” धर्म के हो ?
किरात् धर्म आफैमा एउटा सिंगो मानब सभ्यताको इतिहासको एउटा जीवित दर्शन
हो । यो धर्म कुनै जात, जाति, समुदाय बिशेषमा मात्र आधारित छैन । यो आफैमा
व्यापक छ र यो आफैमा एउटा जीवन पद्धति हो । “किरात” धर्म अवलम्बन गर्न
किराती समुदायको हुनुपर्छ कुनै जरुरि छैन । धर्म भनेको धारणा हो । बेबिलोन
मोपोतोमिया सभ्यताकालिन अवस्थामा किरातीहरुले अवलम्बन गरि आएको धर्मको कुनै
नाम थिएन उनीहरू शुरुमा ..........त आत्मान्तर अस्तित्वबाट या आत्मबाट
(Separate spiritual existance theory) मा बिस्वास राख्थे र कालान्तरमा
उनीहरुको सभ्यता , भोगाई सोचाई वा जीवन पद्धतिहरु विकास गर्दै र अनुशरण
गर्दै आउने क्रममा “किरात” धर्म को बिकास हुन् गएको हो । र त्यस अर्थमा
किरातीहरु “किरात” धर्मावलम्बी हुन् पुगेका छन् । यो दर्शन, सभ्यता वा
सोचाइलाई अनुशरण गर्दै आउने समुदाय वा जातिहरु प्राचिन जाति हुन् भन्ने
कुरो इतिहासकारहरुले स्वीकार गरेका छन् ( “किरात” मुन्धुम र “किरात” भूमिको
सम्बन्ध , बबश हेल्लोक ) यसबाट “किरात” धर्म प्राचिन धर्म हो र किरातीहरु
पनि प्राचिन जाति हुन भन्ने कुरा स्पस्ट हुन् आउछ ।

“किरात” धर्मग्रन्थ -'मुन्धुम "
“किरात” धर्म इसाई , इस्लाम वा बौद्ध धर्म जस्तो कुनै एक व्यक्तिबाट घोषित
धर्म नभएर पुर्खाहरुको हजारौं बर्षको भोगाइले जीवन र जगतप्रतिको बुझाइ वा
हेरेको निचोड हो । यस “किरात” धर्मकोपवित्र ग्रन्थ मुन्धुम हो । मुन्धुम
त्यहि हजारौ बर्षको पुर्खाहरुको भोगाई वा जीवन र जगत प्रतिको बुझाइले
सिर्जना गरेको नियमहरुको संग्रह हो । यसरी हेर्दा “किरात” मुन्धुम एउटा
सिंगो “किरात” सभ्यताको इतिहास हो ।

“किरात” मुन्धुममा सिंगो सृष्टिको बर्णन पाइन्छ । मुन्धुमा पृथ्वीको उत्पति र त्यसपछि क्रमश :
बनस्पति, जिव जन्तु तथा मानिसको सृष्टिको कथाहरू वर्णित छन् ।। मुन्धुमका
यी कथाहरु पुर्खाको जीवन भोगाइमा आधारित छन् । त्यस्ता कथा, किम्वदन्तीहरू
काल्पनिक संसारमा आधारित नभई यहि धर्तीका खोला-नाला डाडा-पाखा, गुफा-पोखरी तथा
किरातीहरुले मान्दै आएको ऐतिहासिक स्थलहरुमा आधारित छन् । “किरात” भाषाकै
मुन र युय को संयोजनबाट बनेको मुन्धुमको अर्थ गतिशील प्रकिया .(Dynamic
Process) भन्ने हुन्छ । यसको अर्थ मुन्धुम कुनै ऐतिहासिक कहानी मात्र नभएर
जीवन दर्शन हो । एक गतिशील प्रक्रिया हो । यसले मानिसलाई समय र परिस्थिति
अनुसार चल्न प्रेरित गर्दछ नकी परम्परागत रुपमै रहिरहन बाध्य तुल्ल्याउछ ।
प्राचिन समय देखिने “किरात” समाजमा मुन्धुम दुई विधामा मौलाएर आएको पाइन्छ।
चिन्तन, मनन र कुनै पनि कर्मको अनुभव द्वारा प्राप्त गरेको परोपकारी
ज्ञानलाई मानव समाजमा मुखाग्र अभिव्यक्त गर्न सिकाउनु, बुझाउनुलाई ठुक्साप
मुन्धुम भनिन्छ । प्रकृतिको सृजनात्मक संसारलाई परोपकार पेशामा मुन्धुम
भनिन्छ । (चोंग्बंग 2052) । मुन्धुम आफैमा एउटा साहित्य कोश पनि हो ,
“किरात” मुन्धुम सिंगो “किराँत” सभ्यताको इतिहास हो । “किरात” मुन्धुमको
सृष्टि वर्णन बिज्ञान सम्मत छ ।

किरात महिमा यु यस नै किन ?
“किरात” धर्म अनुशरण गर्न किराती समुदायकै हुनुपर्छ भन्ने कुनै जरुरि छैन
। सम्पूर्ण किराँती समुदायले अनिवार्य रुपमा “किराँत” धर्म अवलम्बन
गर्नैपर्छ भन्ने कुनै कुनै अनिवार्यता छैन। आफुलाई किराती समुदायको हो
भन्नेहरुले “किरात” धर्म मान्छन , मानि आएका छन् भन्ने मात्र हो । किराँती
समुदायले “किरात” धर्म अवलम्बन गर्नुपर्ने उनीहरुको हजारौ बर्षको भोगाई
हेरेको निचोड उक्त निस्कर्षमा पुगेका छन् । धर्म, संस्कार वास्तबमा ठूलो सम्पत्ति
हो । किराँतहरुको सभ्यताको विकास क्रममै “किरात” धर्मको आश्रित थियो ।
माथि उल्लेख गरिए बमोजिम जब किरातीहरु पूर्व तर्फ छारिदै जाने क्रममा
नेपालमा बसोबास गर्न पुगे , नेपालमा “किरात” धर्मलाई कुनै प्रवेश दिईएन ।
धेरै पटक र धेरै लामो समयको “किरात” समुदायको प्रबल दवाब र अनुरोधमा बल्ल
बल्ल २००१ सालमा आएर मात्र Population Census मा “किरात” धर्मका लागि एउटा
सानो कोलम (Colum).राखियो । २००१ को जनगणनामा “किरात” धर्मावलम्बी ८१८१०६
मात्र देखियो । यो तथ्यांक गलत थियो, ताप्ने “किरात” धर्म नेपालमा चौथो
हुन पुग्यो । हाल नेपालमा धर्म निरपेक्ष भनिए पनि धर्मको नाममा पूर पूरा
भेदभाव बिध्यमान छ । राजनीतिक रुपमा हिन्दु धर्मावलम्बी बाहेक अरु
धर्मवलम्बिले धर्म निर्पेक्षेताको अनुभव गर्न सकेका छैनन् । धेरै जसो
सरकारी संचार माध्यम र प्राइभेट मास मिडिया समेत हिन्दु र हिन्दु धर्म या
बुद्धिस्ट धर्म छ जस्तो नै गर्द्नैन् । सरकारी टी भी रेडियोमा किराती
धर्मको अस्तित्व दिएको देखिइदैन | प्राइभेट मिडियाले पनि वास्ता गर्दैन । हामीले
मिडिया प्रयोग गर्नु परे ठुलो खर्च हुने र हिन्दु या हिन्दु धर्मको
मिडियाहरुले राज्यले नै सबै प्रबन्ध गर्ने जस्ता राज्यको रनैया र
भेदभावपूर्ण ब्यबहार ब्याप्त छ । राज्यले समानताको अनुभूति गराउन सकेको छैन।

“किरात” धर्मको पवित्र ग्रन्थ मुन्धुम चन्द्रसम्शेर राणाको पालामा
लिम्बुवान संखुवासभामा आगो लगाइयो र त्यही (महन्त) श्रीजंगालाई
मुलुकबाट धपाइयो र सिक्किम सम्म धाएर पनि उनले “किरात” धर्म, सस्कृति ,
लिम्बु भाषा र श्री जंगा लिपि सिकाइरहेको अभियोगमा मारिएको थियो । त्यसरी
नै मुगिम अन्सी गुरु फाल्गुनन्दलाइ पनि तत्कालिन आधिनायकवादी सरकारले
विभिन्न पटक बिभिन्न ठाउँबाट प्रताडना गरियो । मुलुकबाट धपाइयो। विभिन्न
ठाउँबाट धर्मको प्रचार गर्न गराउन बाधा बिधि, व्यबधान खडा गरियो । हाल हामी
“किरात” धर्म र संस्कृतिका किताबहरुमा पाउन सक्दैनौ । तागेरा
निन्वाफुन्मंग, सम्बन्धमा कुनै पाठ छैन, युमा, थेबा, साम्मांग, सुम्निमा र
पारुहांग र श्रीमंगा आदिका बारेमा पढ्न पाउँदैनौ | केवल राम, सिता, कृष्ण,
बिष्णु भगवान, पार्वती, गणेश, र येशु क्रिस्टका बारेमा मात्र पढाइन्छ । यसैले
“किरात” समुदायले आफ्नो धर्म, संस्कृति एवं दर्शनको मूल्य मान्यताहरुलाई
कसरी अगाडी बढाउने भन्ने चुनौती छ । लामो समय सम्मको शासन सत्ताको भेदभावपूर्ण
दम्भपूर्ण ब्यबहारको कारण “किरात” धर्म घायल अवस्थामा छ । हाम्रा महान
धर्मगुरुहरुले देखाएको बाटो र उनीहरुले खडा गरेको संस्थाहरुलाई बचाउन र
बढाउदै लैजानु पर्ने आजको चुनौती छ । करिब करिब मृत अवस्थामा पुग्न लागेको छ।
त्यसैले हामीले भाषा,धर्म, लिपी अन्य कुराको संरक्षण गर्न एकदमै अत्यावश़्यक परेको छ ।